با توجه به گسترش مزارع پرورش شترمرغ در کشور و توجه فراوان مسئولین و نیز دامپروران با این جنبه نوین صنعت دامپروری، آگاهی از شیوه صحیح نگهداری این حیوان، پیشگیری از بیماریهای آن و نیز در صورت امکان روشهای موثر درمان این بیماریها از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
یکی از این بیماریها که به دفعات در مزارع پرورش شترمرغ کشور مشاهده شده و خسارات مالی فراوانی را به این مزارع وارد کرده است، کلی سپتی سمی می باشد.عامل این بیماری، باکتری اشریشیا کلی است که در دستگاه گوارش جانوران خونگرم از جمله پستانداران و پرندگان حضور داشته ولی در روده ماهیها و سایر حیوانات خونسرد به صورت فلور طبیعی وجود ندارد و بیشتر سروتیپهای آن قادر به ایجاد بیماری در طیور می باشند.
برخی سویه های غیر بیماریزای این باکتری نیز گاهی در صورت ایجاد شرایطی مساعد از جمله سوء تغذیه، تغییر ناگهانی جیره، فعالیت سایر باکتریها و نیز ویروسها و ... فعال شده و به عنوان یک بیماری فرصت طلب می توانند موجب بیماریزایی گردند.
باکتری E.coli علاوه بر توانایی ایجاد سپتی سمی و انتروتوکسمی در شترمرغها، تعداد دیگری از بیماریهای عفونی مربوط به کیسه زرده را در دوران جنینی و نوزادی سبب می گردد.همچنین با جایگزینی در نقاط مختلف بدن شترمرغ، قدرت ایجاد سینوویت، سنوزیت، پریتونیت و ... را دارا است و مرگ و میر ناشی از فعالیت این باکتری، سالانه تلفات فراوانی را به پرورش دهندگان شترمرغ در کشور وارد می سازد.
استفاده از واکسن علیه این باکتری در شترمرغ ها به علت تغییر مداوم سروتیپ ها و سویه های آن، موثر نبوده است و بهترین راه مقابله با این باکتری، از بین بردن شرایط رشد و تکثیر آن و ایجاد بیماری است.
مواد و روش کار
شتر مرغ های گله مورد بررسی، از نژاد گردن آبی بوده و به صورت زنده در بدو تولد از کشور ایتالیا وارد ایران شده و همسن بودند.
در این بررسی که در سال 1381 صورت گرفت، دو قطعه شترمرغ تلف شده، جهت تعیین علت تلفات، مورد بررسی و آزمایش قرار گرفتند که با توجه به شرایط خاص لاشه اول و مشخص نبودن علت مرگ، تصمیم به کالبد گشایی گرفته شد.
کالبد گشایی با رعایت اصول ایمنی، در محیطی کاملا بسته و در محلی به دور از سالن محل نگهداری از شترمرغها ، انجام شد. همچنین سایر شترمرغها از سالنی که لاشه در آنجا پیدا شده بود، خارج شده، سالن ضدعفونی گردیده و محل پیدا شدن لاشه، شعله افکنی و سپس به وسیله ترکیبات یده مجددا ضدعفونی گردید.
پس از انجام این اقدامات و با استفاده از لباس مناسب، دستکش و ماسک، اقدام به کالبد گشایی و نمونه برداری از لاشه های مورد نظر گردید.
این نمونه ها که شامل نمونه هایی از مایع پریکارد و بافت ریه پرنده های تلف شده بود، به آزمایشگاه میکروب شناسی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران جهت جدا سازی و تشخیص عامل بیماری و بخشی از بافت ریه لاشه نیز به صورت حفظ شده در محلول فرمالین 10% به آزمایشگاه آسیب شناسی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران فرستاده شدند. در آزمایشگاه باکتری شناسی، تست تعیین سویه (tiping) جهت تشخیص سویه باکتری و تعیین دقیق علت مرگ صورت گرفت.
نتایج
پس از مراجعه به فارم و حضور در یکی از سالنهای محل نگهداری شترمرغها، با لاشه خون آلود یک قطعه شترمرغ 5 ماهه برخورد گردید.
قسمت فوقانی بدن پرنده در ناحیه سر و گردن غوطه ور در خون خارج شده از بدن حیوان بودند. خون مذکور به رنگ روشن، تا حدودی کف آلود و نیز انعقاد یافته بود .
از آنجا که ناحیه سر حیوان و ابدای مجاری تنفسی و گوارشی آن مملو از لخته های خون بودند، تشخیص تفریقی بافت منشا خونریزی، از خارج امکانپذیر نگردید.به گفته مسئول فنی مزرعه، مرگ پرنده در فاصله بین دو سرکشی کارگر سالن جهت تامین آب و نیز غذای روزانه شترمرغها یعنی طی مدت حدود 15 دقیقه اتفاق افتاده است و تا پیش از آن، نه این حیوان و نه هیچ یک از سایر شترمرغهای موجود در این سالن، علائم بارزی از این بیماری نشان نداده بودند و کاملا سالم به نظر می رسیدند.
با توجه به مدیریت ضعیف فارم و استفاده از پنجره های شیشه دار در ارتفاع پایین جهت نور دهی به فضای سرپوشیده محل نگداری شترمرغها، در نگاه اول، احتمال ایجاد این ضایعه توسط چند عامل مورد ظن قرار گرفت.
اولین عامل که قادر به ایجاد چنین شرایطی بوده، بلع احتمالی خرده شیشه های موجود در محیط مزرعه توسط دام و در پی آن ایجاد بریدگی های شدید در اندامهای داخلی و شریانهای اصلی حفره بطنی حیوان می باشد که می تواند باعث خونریزی شدید و مرگ سریع پرنده گردد.
عامل دوم که پس از مشاهده ظاهر لاشه، به سرعت به ذهن خطور می نماید، احتمال آلودگی با باسیلوس آنتراسیس و ابتلا به بیماری مهلک شاربن می باشد.
در نهایت عوامل دیگری نیز وجود دارند که می توانند باعث بروز شرایط فوق گردند و از اهمیت کمتری برخوردار هستند.
لذا به منظوردقت بیشتر در تعیین مرگ، نیاز به اقدامات گسترده تر و آزمایشهای پارا کلینیکی لازم گردید.
با توجه به عواملی چون نبود گزارش مستدلی دال بر وجود بیماری شاربن در محل جغرافیایی استقرار مزرعه طی چند سال گذشته، روشن بودن رنگ خون خارج شده از بدن پرنده، لخته شدن سریع آن و در نهایت عدم اطمینان از ابتلا به بیماری شاربن در دام تلف شده، تصمیم به انجام کالبد گشایی، مشاهده اندامهای داخلی و نیز نمونه برداری از این اندامها جهت تشخیص قطعی علت مرگ؛ گرفته شد.
جهت انجام اقدامات پییشگیرانه، سایر شترمرغهای سالن بلا فاصله به محل دیگری منتقل شدند. لاشه نیز با احتیاط کامل و توسط وسیله حمل بار چرخدار به اتاقی دور از سالن حمل گردید.
پس از انجام اقدامات احتیاطی لازم و استفاده از پوشش مناسب از جمله دستکش، ماسک، لباس یک تکه، پیش بند و چکمه لاستیکی، اقدام به کالبد گشایی گردید.در حین کالبد گشایی، کلیه پنجره ها و نیز درب اتاق مورد استفاده کاملا بسته و هر گونه رفت و آمد ممنوع بود.
پس از باز نمودن لاشه و نمایان شدن اندامها ی داخلی، پرخونی و احتقاق در عروق روده ها و نیز مزانتر مشاهده گردید.
روده ها کاملا متورم و تیره رنگ بودند. لاشه به صورت عمومی دچار پر خونی و دارای علائم سپتی سمی شدید بود. کبد و طحاال تیره تر از حالت طبیعی و بر روی پارانشیم کبد نقاط نکروتیک با تغییر رنگ ناحیه ای مشاهده شد.
پس از قطع مری، رکتوم و سائر ضمائم، دستگاه گوارش از لاشه جدا و خارج گردید. در بازرسی قسمتهای فوقانی دستگاه گوارش از جمله مری، پیش معده و نیز سنگدان، هیچگونه علائمی از جراحت و خونریزی ناشی از آن در این دستگاه که منجر به تراوش خون به خارج از بدن گردد، مشاهده نشد. نتیجتا احتمال بلع شیء برنده یا نوک تیز خارجی و در پی آن ایجاد جراحت در دستگاه گوارش مردود گردید.
در بازرسی از حفره ی صدری حیوان، سطح شکمی ریه ها پرخون و سیانوزه تشخیص داده شد. پرده دور قلب (پریکاردیوم) ضخیم تر از حد معمول و رنگ آن سفید مایل به شیری بود که به سطح میوکارد چسبیده و آن را کاملا پوشانده بود .
پیش از خارج سازی اندامهای داخل حفره صدری، از بافت ریه و نیز مایع پریکارد (آبشامه) قلب حیوان نمونه برداری گردید.همچنین قسمتی از ریه دام جهت بررسی های آسیب شناسی، برداشته شده و داخل محلول فرمالین 10% قرار گرفت.
پس از انتقال اندامهای حفره صدری به خارج، مشخص گردید که تمام بافت ریه دچار تخریب، خونریزی و سیانوزه شدید می باشد به طو.ریکه در بعضی از نقاط بسیار تیره و حتی سیاهرنگ به نظر می رسید.
با توجه به این یافته، منشا خون کف آلود خارج از بدن و مسیر آن روشن گردید.
بر روی چربی اطراف قلب آثار خونریزی منتشر (اکیموز) کاملا مشهود و بارز بود (تصویر فوق). همزمان با انجام کالبد گشایی لاشه فوق الذکر، در سالن دیگری، یک قطعه شتر مرغ دیگر نیز دچار مرگ ناگهانی شد.
نکات قابل ذکر در این مورد این است که: محل نگهداری دو پرنده تلف شده، جدا از هم و در سالن متفاوت این مزرعه بوده است و در مورد لاشه دوم، خونریزی و تراوش خون به خارج از بدن مشاهده نشد.
علائم کالبد گشایی در حیوان دوم به استثنای خونریزی در نسج ریه، با حیوان اول مشابه بود. از این لاشه نیز چند نمونه بافتی از جمله نمونه هایی از بافتهای کبد و مایع پریکارد، جهت انجام آزمایش های باکتری شناسی اخذ گردید.
در هر مورد، نتیجه آزمایش باکتری شناسی، نشاندهنده آلودگی شدید کلیه نسوج مورد آزمایش با باکتری Escherichia coli بود که در مورد اول یعنی لاشه همراه با خونریزی از بافت ریه، تست تعیین سویه (Tiping) صورت گرفته وسویه باکتری فوق، o2:k1 تشخیص داده شد.
پاسخ آزمایش نیز نشاندهنده علائم مشابه پنومونی حاد بینابینی همراه با تخریب دیواره آلوئول های ریه و مویرگ های آن همچنین وجود مقادیر فراوان خون در داخل آلوئول های ریه بوده است.
بحث
بیماری هایی چون عفونت زرده ناشی از E.coli ، کلی گرانولوما ، کلی انتروتوکسمی، کلی سپتی سمی، و سینوویت از جمله نتایج عفونت با E.COLI در شترمرغ هستند.
علت بروز عفونت های ای کولایی در روده، افزایش ناگهانی میزان تکثیر این باکتری در اثر شرایط نا مطلوب محیطی از جمله عدم رعایت بهداشت در جایگاه، غذای آلوده، تغییر ناگهانی در رژیم غذایی، ورود پرنده ای جدید بیمار به گله و ... می باشد که کلیه این موارد نشان دهنده وجود ضعف در مدیریت فارم هستند.
این باکتریها جزء فلور طبیعی روده شترمرغها می باشند و در صورت افزایش شدید جمعیت آن در اثر یکی از عوامل فوق، می توانند باعث ایجاد بیماری و حتی تلفات در بین شترمرغها گردند. توکسین حاصله از متابولیسم این باکتری، موجب ایجاد نوعی مسمومیت می شود که کلی انتروتوکسمی نام دارد و می تواند موجب اسهال و سایر اختلالات گوارشی گردد. در بسیاری از موارد این توکسین از جدار روده وارد خون شده و در تمام بدن انتشار می یابد و می تواند با تاثیر بر بسیاری از بافتهای حساس بدن از جمله قلب، کبد، کلیه، مغز و ریه موجب مرگ سریع حیوان گردد.
کلی باسیلوز در پرندگان بیشتر مربوط به دستگاه تنفس می باشد و وجود گاز آمونیاک و گرد و غبار در سالن، تغییر ناگهانی درجه حرارت محیط و نیز عوامل باکتریائی گوناگون مانند: مگا باکتری، کلامیدیا کلستریدیا ها، همچنین قارچها و مایکو توکسینها، بیماری های ویروسی و عوامل تضعیف کننده سیستم ایمنی، بیماریزائی اشریشیا کلی را برای پرنده ها و بویژه جوجه ها افزایش می دهد.
یکی از خصوصیات مهم آناتومیک و فیزیولوژیک بدن شترمرغها و نیز سایر شترمرغ سانان، عدم وجود گره های لنفاوی مزانتریک در آنها است. عملکرد این گره ها ممانعت از انتقال باکتری های موجود در روده از طریق جریان لنف به سیستم عمومی گردش خون بدن می باشد. در یک شترمرغ سالم، این عمل بر عهده لنفوسیتها و سایر گلبولهای سفید مستقر در مخاط روده است و این دسته از سلولهای دفاعی به خوبی از عهده آن بر می آیند. در پرندگانی که در معرض استرس شدید (مانند استرسهای ناشی از حمل و نقل، قرنطینه و یا سایر عوامل استرس زا) قرار گرفته اند، این دسته از سلولها غیر فعال شده و باکتریها به راحتی در بدن منتشر می گردند که نتیجه آن بروز سپتی سمی خواهد بود. وقوع این حالت در جوجه ها شایع تر است ولی هیچگونه محدودیت سنی برای ابتلا به آن وجود ندارد.
برای مثال در سال 1981 یک مورد کلی باسیلوز حاد در یک شترمرغ ده ساله گزارش گردیده است. در بررسی سوابق آزمایشگاه تشخیص دامپزشکی پاستور تهران، از مجموع موارد ارجاع شده منجر به تلفات در شترمرغهای پرورشی از تاریخ مهر ماه 1381 لغایت شهریور ماه 1382 که بر 27 مورد بالغ گردید، 22 مورد (5/81%) تلفات در اثر عوامل باکتریائی تشخیص داده شد که از این تعداد، 16 مورد (3/59% کل موارد و 7/72% موارد تلفات ناشی از آلودگیهای باکتریائی) مربوط به آلودگی به باکتری E.coli (به صورت مطلق یا مشترک) بوده است. در این میان 9 مورد (3/33% کل موارد و 2/56% موارد آلودگی به E.coli ) در اثر ابتلا به آلودگی روده ای و ایجاد کلی انترو توکسمی تشخیص داده شد.
یکی از علل ایجاد کلی سپتی سمی، آبهای آلوده می باشد که با استفاده از 2-1 ppm کلر می توان آنرا مرتفع نمود. بررسی انجام شده بر روی اطلاعات موجود در آرشیو آزمایشگاه تشخیص دامپزشکی اکلاهاما نشان می دهد مهمترین عامل مرگ و میر در میان جمعیت 121 قطعه ای شترمرغهائی که جهت تعیین علت مرگ، در این مرکز مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته اند، سندرم ضایع شدن جوجه ها (ostrich chick fading syndrome or OCFS ) بوده است. در نمونه های گرفته شده از اندامهای گوناگون این بیماران آلودگی شدید به کلبسیلا پنومونیه ، E.coli و نیز آلودگی همزمان بوسیله این دو میکرو ارگانیسم مشاهده شد، که منجر به بروز تلفات در گله به میزان 100- 40 درصد می گردد.
در تحقیق انجام گرفته بر روی نمونه های شترمرغ ارجاع شده به بخش باکتریولوژی انستیتو دامپزشکی آندرسپورت آفریقای جنوبی طی ژانویه تا دسامبر سال 1992، از مجموع 94 مورد بررسی شده، 11 مورد (7/11%) آلودگی به سویه های گوناگون E.coli مشاهده شد.
همچنین E.coli از اویدوکت شترمرغ بالغ مولد جدا شده است که احتمال بروز سالپنژیت چرکی مشابه آنچه که در ماکیان و مرغهای بالغ وجود دارد، در شترمرغ سانان تشخیص داده نشده است.
با توجه به موارد بیان شده ملاحظه می گردد که باکتری اشریشیا کلی قابلیت تزاید و فعالیت در اندامها و بافتهای زیادی را دارد و نیز در صورت فراهم شدن زمینه برای تکثیر و فعالیت این باکتری مقابله با آن و محدود ساختن آن بسیار دشوار خواهد بود. لذا تلاش در جهت محدود ساختن عوامل زمینه ساز این عارضه، نقش به سزائی در کاهش تلفات ناشی از فعالیت این میکروارگانیسم و پیشگیری از بروز چنین مواردی در آینده خواهد داشت.
